Hàng năm, cứ đến ngày 12/8 âm lịch, dù bận đến mấy các nghệ sĩ khắp mọi miền Tổ Quốc đều đổ về tham dự lễ giỗ Tổ nghề sân khấu. Từ lâu, đây được coi như 1 tục lệ không thể thiếu đối với mỗi nghệ sĩ, và để hiểu sâu hơn về ngày lễ đặc biệt này. Mời quý vị và các bạn cùng tiếp tục theo dõi bài viết dưới đây
Có mặt tại nhà thờ Tổ Tâm linh Việt do nghệ sĩ Hoài Linh xây dựng vào dịp giỗ tổ nghề sân khấu năm nay, chúng tôi bày tỏ sự thắc mắc với một số người dân tham dự về ý nghĩa của ngày cúng Tổ (12/8). Đa số những người được hỏi thú thật rằng họ không thực sự hiểu nguồn gốc của ngày này, cũng không rõ vị thánh được thờ trong đền là ai.
Thực tế, không chỉ riêng người dân mà ngay đến nhiều nghệ sĩ, kể cả là các nghệ sĩ gạo cội trong nghề cũng thẳng thắn cho biết họ không nắm rõ lịch sử của ngày giỗ Tổ. “Tôi cũng không tường tận được hết về các giai thoại, nguồn gốc của ngày 12/8. Các vị tiền bối đi trước truyền lại, chúng tôi làm theo, uống nước nhớ nguồn. Nhưng ngày giỗ Tổ rất linh thiêng với các nghệ sĩ”, nghệ sĩ Minh Nhí chia sẻ.
Lễ cúng Tổ diễn ra tại đền thờ Tổ nghệ sĩ Hoài linh
Một ngày lễ – nhiều giai thoại khác nhau
Để làm rõ chủ đề này, chúng tôi liên hệ với PGS.TS Nghệ thuật học Nguyễn Thị Minh Thái, người có nhiều năm nghiên cứu lĩnh vực sân khấu và được bà cho biết: có rất nhiều giai thoại về ngày giỗ Tổ của ngành sân khấu.
“Có giai thoại chính và có cả các giai thoại bổ sung vẫn được truyền miệng từ đời này qua đời khác. Nhưng dù giai thoại nào, có thể chưa thống nhất thì vẫn phải khẳng định đó là một ngày truyền thống, ý nghĩa của giới sân khấu” – bà Thái chia sẻ.
2 hoàng tử xấu số
Một trong những giai thoại được nhiều người truyền tụng nhất là chuyện về một vị vua lên ngôi đã lâu nhưng mãi vẫn không có con. Vua tìm mọi cách cúng tế cầu xin trời Phật, mỗi lần làm lễ lại cho người đóng vai thần tiên múa hát. Phép màu sau đó đã xảy ra, lòng thành được chứng giám, hoàng hậu mang thai và hạ sinh 2 cậu con trai.
Hai hoàng tử lớn lên ham mê ca hát đến nỗi quên ăn quên ngủ, sức khỏe cũng bị ảnh hưởng, vua cha thấy thế bèn cấm con xem hát. Trong một lần, 2 hoàng tử quyết định chui vào bộng cây vông để trốn theo gánh hát nhưng không may xảy ra hỏa hoạn, hai hoàng tử chết cháy bên trong cây vông nam. Đó là ngày 12/8 Âm lịch.
Cũng theo NSND Đinh Bằng Phi, chuyên gia nghiên cứu về hát bội, tuy đã về suối vàng nhưng hoàng tử vẫn hay hiện về để xem đào kép ca diễn. Do vậy, giới nghệ sĩ quyết định lập bàn thờ phụng kính là Tổ nghiệp. Từ đó người ta cũng lấy gỗ vông khắc thành những tượng nhỏ như búp bê để làm tượng Tổ.
Tam vị Thánh Tổ
Cái hay còn ở chỗ, đó không phải giai thoại duy nhất. Bởi lẽ, còn nhiều giai thoại khác liên quan. Nhiều nghệ sĩ tin rằng Tổ của ngành sân khấu gồm ba vị là Tiên sư, Tổ sư và Thánh sư, gọi chung là Tam vị Thánh Tổ. Trong đó, Tiên sư là vị khai sáng ra nghề, Tổ sư là người tiếp nối, lưu truyền nghề và Thánh sư là vị soạn giả có tài văn chương.
Vua – ăn mày và ăn cướp
Nhưng cũng lại có giai thoại khác cho rằng ngày giỗ Tổ nghề sân khấu xuất phát từ ba ông: ông vua, ông ăn mày và ông ăn cướp. Đó là lý do thời xưa, có nghệ sĩ kỵ cho tiền người ăn mày, và cũng có người tin kẻ cướp sẽ không cướp của các đoàn hát.
Một nghệ sĩ tâm sự: “Kể cả giai thoại đó là thật cũng không có ảnh hưởng gì. Nghề sân khấu xét cho cùng phải học từ nhiều ngành, nhiều nghề, phải quan sát, học hỏi, kể cả học hỏi từ ăn mày, ăn cướp. Nghệ sĩ là tôn trọng và biết ơn mọi người”.
Đền thờ Tâm linh Việt của Hoài Linh là một trong những địa điểm hiếm hoi hiện nay mô tả giai thoại dân gian về Tổ nghiệp ngành sân khấu thông qua kiến trúc và cách bày trí tượng. Đền thờ có kiến trúc hình chữ Đinh, gồm bái đường 5 gian và chính điện.
Chính điện, có tôn tượng của Tam vị Thánh Tổ. Bên dưới Tam vị Thánh Tổ có tôn tượng nhỏ đặt trong tủ kính được cho là tôn tượng của 2 hoàng tử trong giai thoại về tổ nghiệp của ngành sân khấu.
Một trong những điểm nhấn ở công trình này là Hoài Linh thờ bách gia trăm họ, dụng ý của ông rất sâu sắc và đậm chất nhân văn: khán giả, người dân chính là ân nhân, những người yêu thương và nuôi sống các nghệ sĩ.
Giỗ Tổ sân khấu Xưa và Nay
Năm 2011, Thủ tướng đã ký và ban hành quyết định số 13/QĐ-TTg lấy ngày 12/8 âm lịch làm ngày Sân khấu Việt Nam.
Không chỉ là ngày lễ của sân khấu tuồng cổ
Từ đó đến nay, ngày giỗ Tổ sân nghề khấu được tổ chức hoành tráng trên khắp cả nước và đặc biệt sôi động ở TP. HCM. Cách tổ chức cũng đã có nhiều thay đổi để phù hợp hơn với thời đại nhưng vẫn đảm bảo được sự thiêng liêng của ngày Tổ và tinh thần của nghệ thuật.
Nhiều học giả, chuyên gia từng khẳng định ngày 12/8 vốn chỉ là ngày giỗ Tổ nghề của cải lương, tuồng (hát bội), và một số loại hình nghệ thuật truyền thống khác. Bên cạnh sự phát triển của ngành sân khấu, từ lâu kịch nói – vốn du nhập từ phương Tây cũng đã chọn ngày 12/8 Âm lịch là ngày tưởng nhớ Tổ nghiệp.
Nghệ sĩ trịnh Kim Chi chủ trì buổi lễ cúng Tổ nghiệp
Đến thời điểm này, không chỉ giới sân khấu truyền thống (cải lương, tuồng cổ) mới có ngày giỗ Tổ nghề, thậm chí giới âm nhạc (ca sĩ, nhạc sĩ, nhà sản xuất âm nhạc), và cả MC, người mẫu,… cũng lấy ngày này để tôn vinh nghề. 12/8 Âm lịch trở thành ngày chung của giới sân khấu, tức của toàn thể những người hoạt động biểu diễn.
Trong ngày giỗ Tổ nghề, các nghệ sĩ thường trở về Nhà hát, sân khấu, đoàn thể mình đã trưởng thành để dự lễ. Ở Hà Nội, giới sân khấu quy tụ về Nhà hát Kịch Việt Nam, Nhà hát Chèo Việt Nam, Nhà hát Tuổi trẻ, Nhà hát Tuồng Việt Nam, Nhà hát Kịch Hà Nội…
Ở TP. HCM, giới kịch nói quy tụ về các sân khấu như 5B Võ Văn Tần, Sân khấu Hồng Vân, Sân khấu Trịnh Kim Chi. Các nghệ sĩ cải lương gạo cội như Thanh Tuấn, Minh Vương, Kim Cương,… lại có chương trình riêng tự tổ chức. Trong khi các nghệ sĩ tự do, ca sĩ, nhạc sĩ, người mẫu thường dâng hương, cúng tổ tại đền thờ Tâm linh Việt của Nghệ sĩ Hoài Linh.
Cách thức tổ chức
Ngày giỗ Tổ nghề sân khấu thường chỉ có phần dâng hương, làm lễ. Người đóng vai trò chủ trì buổi lễ thường là các nghệ sĩ tên tuổi hoặc trưởng đoàn, giám đốc như Hoài linh, Minh Nhí, Trịnh Kim Chi.
Riêng ở đền thờ của Hoài Linh, lễ giỗ Tổ được tổ chức nghiêm trang, cầu kỳ và hoành tráng, bao gồm phần lễ và phần hội. Phần lễ có rước kiệu và dâng hương, NSƯT Thoại Mỹ làm chủ tế. Phần hội (tức hát cúng tổ) được tổ chức sau dâng hương với sự tham gia của nhiều nghệ sĩ trẻ.
Trong khi nhiều sân khấu kịch nói kết thúc sau phần lễ, đền thờ của Hoài Linh là nơi hiếm hoi vẫn giữ được lệ hát cúng tổ. Đây là thời điểm để các nghệ sĩ hát hầu, tri ân khán giả, đồng thời cũng là cơ hội để các đào kép chưa nổi tiếng thể hiện sự tiến bộ.
các nghệ sĩ trẻ có cơ hội thể hiện mình tại lễ cúng Tổ
Trong ngày 12/8 Âm lịch vừa qua, nhiều nghệ sĩ trẻ chưa được biết đến nhiều đã đến với đền thờ của nghệ sĩ Hoài Linh dâng hương. Họ không ngại thể hiện bản thân, khả năng, giọng hát và nhận được sự tán thưởng từ người thưởng thức. Hoài Linh ra song ca với con nuôi, sau khi khán giả đề nghị hát thêm, anh chia sẻ thật lòng: “Xin dành thời gian cho các nghệ sĩ khác vì còn nhiều nghệ sĩ đang chờ”.
Trang phục tham dự
Nói về sự thay đổi cũng phải nhắc đến trang phục. “Kỳ nữ” Kim Cương của làng cải lương chia sẻ: ngày xưa trong lễ cúng Tổ, chủ tế thường mặc áo dài đỏ uy nghiêm, các đào kép trong đoàn cũng mặc áo dài, nam một hàng, nữ một hàng.
Ngày nay, các nghệ sĩ thoải mái hơn trong ăn mặc khi tới dự lễ. Nhiều nghệ sĩ diện trang phục giản dị, đời thường khi đến dâng hương. Không cầu kỳ trong ăn mặc nhưng cũng không diện trang phục truyền thống, nghiêm trang để đi lễ. Tại đền thờ Tâm linh Việt ngày chính lễ, nhiều nghệ sĩ đến dâng hương với áo phông. Trừ Hoài Linh và dàn quan viên, Thanh Hằng là nghệ sĩ hiếm hoi mặc áo dài truyền thống.
Nghệ sĩ thanh Hằng dự lễ cúng Tổ trong trang phục áo dài truyền thống
Một bầu show đến dâng hương tại đền thờ của Hoài Linh cho biết cảm nghĩ của mình về vấn đề này: “Tôi nghĩ mặc sao cho lịch sự là được. Quan trọng nhất vẫn là lòng thành”.
“Giỗ Tổ – ngày lễ linh thiêng cũng là dịp sum vầy”
PGS.TS Nguyễn Thị Minh Thái cho rằng việc ngày dân hương giỗ Tổ nghề sân khấu ngày càng được giới nghệ sĩ coi trọng là một “tín hiệu mừng”, điều đó thể hiện sự trân trọng, say mê với nghề nghiệp của họ.
“Trong bối cảnh khó khăn của sân khấu truyền thống và kịch nói, ngày giỗ Tổ càng trở nên quan trọng về mặt tinh thần”
Bày tỏ cảm xúc của mình, nghệ sĩ Minh Nhí cảm thấy việc cúng Tổ nghiệp đem lại niềm tin và may mắn cho anh mỗi khi bước ra sân khấu, nhận vai diễn mới. Nam danh hài còn tiết lộ anh đã lập bàn thờ Tổ nghề ở nhà từ năm 25 tuổi. Anh kể:
“Lúc đó, nhiều người khuyên tôi không được làm điều đó vì còn quá trẻ. Tôi có niềm tin lớn vào Tổ nghề. Nhờ niềm tin ấy, sự cố gắng nên tôi sớm được khán giả yêu mến”
Trong khi đó, nữ danh hài Thúy Nga chia sẻ: “Trước bàn thờ Tổ, người nổi tiếng hay chưa nổi tiếng đều cùng một tâm nguyện xin được Tổ yêu thương cho theo đuổi nghề”.
Dịp cúng Tổ còn là thời điểm thày trò, đồng nghiệp sum vầy đoàn tụ
Nghệ sĩ Tấn Beo nhấn mạnh, ngày giỗ Tổ sân khấu không chỉ linh thiêng mà còn là dịp thắt chặt tình cảm nghệ sĩ. Anh cho hay: “Mọi người gặp nhau tay bắt mặt mừng, hỏi thăm, chia sẻ với nhau công việc, cuộc sống. Tôi mừng khi thế hệ đàn em ngày càng thành công, năng động và hết mình với nghề”
Nghệ sĩ HOÀI LINH, THANH HẰNG quẩy bung nóc trong ngày cúng tổ
